Vadeli işlem sözleşmesi (futures contract) nedir?
Vadeli işlem sözleşmesi, bir emtiayı, para birimini ya da başka bir aracı gelecekteki belirli bir zamanda, daha önceden belirlenmiş bir fiyat üzerinden almak ya da satmak için yapılan bir anlaşmadır.
Geleneksel spot piyasalarının aksine vadeli işlem piyasalarında alım satım hemen “uygulanmaya konmaz”. Bunun yerine, iki parti ileri bir tarihte uygulamaya konacak bir sözleşmeyi alır ve satar. Ayrıca, vadeli işlem piyasası, kullanıcılar arasında bir emtianın ya da dijital varlığın doğrudan ticaretine izin vermez. Bunun yerine, bu öğeleri temsil eden bir sözleşme alınır ve satılır. Varlıkların (ya da nakit paranın) asıl el değiştirmesi ise sözleşme gelecekteki bir tarihte uygulamaya konduğunda gerçekleşir.
Basit bir örnek olarak, buğday ya da altın gibi fiziksel bir emtia üzerinden vadeli işlem sözleşmesi yapıldığını düşünün. Bazı geleneksel vadeli işlem piyasalarında, bu sözleşmeler teslimat için işaretlenir, yani emtianin fiziksel olarak teslim edilmesi söz konusudur. Sonuç olarak, altın ya da buğdayın saklanması ve taşınması gerekir ki bu da ek masraf (taşınma maliyeti olarak bilinir) yaratır. Fakat, artık birçok vadeli işlem piyasasında nakit anlaşması bulunur, yani ürünlerin fiziksel olarak el değiştirmesi yerine sözleşme denk gelen nakit para değeri üzerinden uygulanır.
Buna ek olarak, vadeli işlem piyasalarında altın ya da buğdayın fiyatı sözleşmenin uzlaşma tarihinin ne kadar ileride olduğuna göre değişir. Zaman aralığı ne kadar geniş olursa, taşıma masrafı, gelecekteki potansiyel fiyat belirsizliği ve spot ile vadeli piyasa arasındaki potansiyel fiyat farkı da o kadar yüksek olur.
Kullanıcılar neden vadeli işlem sözleşmelerini kullanırlar?
Hedging (riskten korunma) ve risk yönetimi: vadeli işlem sözleşmelerinin ortaya çıkmasının asıl sebebi budur.
Düşük risk: tacirler varlığın kendisine sahip olmasalar da bu varlığın performansı üzerine bahse girebilirler.
Kaldıraç: Tacirler kendi hesap bakiyelerinden daha büyük pozisyonlara girebilirler.
Sürekli vadeli işlem sözleşmesi nedir?
Sürekli sözleşme, vadeli işlem sözleşmesinin özel bir türüdür fakat geleneksel vadeli işlem sözleşmelerinin aksine bir vade tarihine sahip değildir. Yani bir kişi pozisyonunu istediği kadar uzun süre tutabilir. Bunun dışında, sürekli sözleşmelerin alım satımı altta yatan bir Endeks Fiyatı üzerinden yapılır. Endeks fiyatı, bir varlığın başlıca spot piyasalar ve bu piyasaların ticaret hacimleri üzerinden hesaplanan ortalama fiyatıdır.
Bu nedenle, geleneksel vadeli sözleşmelerin aksine sürekli sözleşmeler, spot piyasalara denk ya da çok benzer bir fiyat üzerinden alınır ve satılır. Yine de, geleneksel vadeli sözleşmeler ve sürekli sözleşmeler arasındaki en büyük fark geleneksel sözleşmelerdeki “vade tarihidir”.
Başlangıç Teminatı Nedir?
Başlangıç teminatı, kaldıraçlı bir pozisyon açabilmek için ödemeniz gereken minimum değerdir. Örneğin, 100 BNB başlangıç teminatı ile 1000 BNB satın alabilirsiniz (10 kat kaldıraçla). Bu durumda, başlangıç teminatınız toplam alımınızın %10’u olur. Başlangıç teminatı, normal bir teminat gibi çalışarak kaldıraçlı pozisyonunuzu destekler.
Sürdürme Teminatı nedir?
Sürdürme teminatı, ticari pozisyonları açık tutmak için hesabınızda tutmanız gereken minimum teminat miktarıdır. Eğer teminat bakiyeniz bu seviyenin altına düşerse ya bir teminat tamamlama çağrısı alırsınız (sizden hesabınıza daha fazla fon eklemeniz istenir) ya da likide edilirsiniz. Çoğu kripto para borsası likidasyonu uygular.
Diğer bir deyişle, başlangıç teminatı bir pozisyon açarken ortaya koyduğunuz değerdir ve sürdürme teminatı da pozisyonları açık tutabilmek için sahip olmanız gereken minimum bakiye anlamına gelir. Sürdürme teminatı, piyasa fiyatına ve hesap bakiyenize (teminat) göre değişen dinamik bir değerdir.
Likidasyon nedir?
Eğer teminatınızın değeri, sürdürme teminatının altına düşerse, vadeli işlem sözleşmeniz likide edilebilir. Binance’te likidasyon, her bir kullanıcının risk seviyesi ve kaldıraç oranına (teminat ve net riskine göre) göre farklı şekillerde yapılır. Toplam pozisyon ne kadar büyükse, gerekli teminat da o kadar yüksektir.
Mekanizma, piyasa ve borsaya göre farklılık gösterebilir fakat Binance 1. Seviye likidasyonlar (net risk 500.000 USDT’nin altında) için %0.5’lik çok az bir işlem masrafı alır. Eğer likidasyondan sonra hesapta ekstra fon bulunuyorsa, kalanlar kullanıcıya geri verilir. Eğer yeterli fon yoksa, kullanıcı iflas etmiş kabul edilir.
Likide edildiğinizde ekstra işlem masrafı ödemeniz gerekir. Bundan kaçınmak için, likidasyon fiyatına ulaşmadan önce pozisyonlarınızı kapatabilir ya da teminat bakiyenize fon ekleyerek likidasyon fiyatının mevcut piyasa fiyatından uzaklaşmasını sağlayabilirsiniz.
Fonlama Oranı Nedir?
Fonlama, alıcılar ve satıcılar arasındaki güncel fon oranına göre yapılan düzenli ödemelerden oluşur. Fonlama oranı sıfırın üzerinde olduğunda (pozitif), uzun pozisyonda olan tacirlerin (sözleşme alıcıları) kısa pozisyonda olanlara (sözleşme satıcıları) ödeme yapması gerekir. Bunun aksine, negatif fonlama oranı ise kısa pozisyondakilerin uzun pozisyonda olanlara ödeme yapacağı anlamına gelir.
Fonlama oranını belirleyen iki öğe vardır: faiz oranı ve prim. Binance vadeli işlemler piyasasında, faiz oranı %0.03 olarak sabittir. Prim ise vadeli işlem ve spot piyasalar arasındaki fiyat farkına bağlıdır. Binance, fonlama oranı transferleri doğrudan kullanıcılar arasında yapıldığından bunlar için işlem masrafı almaz.
Bir sürekli vadeli işlem sözleşmesi, prim üzerinden alınıp satıldığında (spot piyasalardan daha yüksek fiyata) pozitif fonlama oranı nedeniyle uzun pozisyonların kısa pozisyonlara ödeme yapması gerekir. Böyle bir durumun fiyatı aşağı çekmesi beklenir çünkü uzun pozisyonlar kapatılacak ve yeni kısa pozisyonlar açılacaktır.
Gösterge Fiyatı (Mark Price) Nedir?
Gösterge fiyatı, bir sözleşmenin gerçek alım satım fiyatına (son fiyat) kıyasla tahmini gerçek değeridir (adil fiyat). Gösterge fiyatı hesaplaması, piyasanın çok oynak olduğu dönemlerde karşılaşılabilecek adil olmayan likidasyonların önüne geçer.
Yani Endeks Fiyatı spot piyasaların fiyatıyla ilgiliyken, gösterge fiyatı sürekli vadeli işlem sözleşmelerinin adil değerini temsil eder. Binance’te gösterge fiyatı, Endeks Fiyatına ve fonlama oranına bağlıdır ve “gerçekleşmemiş PnL” hesaplamasının temel bir öğesidir.
PnL nedir?
PnL, kar ve zarar anlamına gelir ve bunlar gerçekleşmiş ya da gerçekleşmemiş olabilirler. Sürekli vadeli işlemler piyasasında açık bir pozisyonunuz olduğunda PnL’iniz gerçekleşmemiştir, yani pozisyon piyasa hareketlerine göre hala değişiklik göstermektedir. Pozisyonunuzu kapattığınızda, gerçekleşmemiş PnL gerçekleşmiş PnL haline gelir (kısmen ya da tamamen).
Gerçekleşmiş PnL, kapanmış bir pozisyondan kaynaklanan kar ya da zararı ifade ettiği için gösterge fiyatı ile doğrudan bir ilişki içinde değildir, yalnızca tekliflerin uygulanma fiyatıyla ilişkilidir. Diğer yandan, gerçekleşmemiş PnL sürekli değişim içindedir ve likidasyonun başlıca sebebidir. Bu nedenle gösterge fiyatı, gerçekleşmemiş PnL hesaplamalarının doğru ve adil olduğundan emin olmak için kullanılır.
Sigorta Fonu Nedir?
En basit haliyle Sigorta Fonu kayıp yaşayan tacirlerin bakiyelerinin sıfırın altına düşmesini engellerken, kazanan tacirlerin karlarını alabilmesini garanti eder.
Örnek olarak, Alice’in Binance vadeli işlem hesabında, coin başına 20 USD’den 10x BNB uzun pozisyon açmak için kullandığı 2000 USD’si olduğunu varsayalım. Burada Alice sözleşmeyi Binance’ten değil başka bir tacirden almaktadır. Alım satımın diğer ucunda da aynı büyüklükte kısa pozisyona sahip Bob vardır.
10 kat kaldıraç nedeniyle Alice artık 2000 USD teminatla 1000 BNB pozisyonuna (20.000 USD değerinde) sahiptir. Fakat, eğer BNB fiyatı 20 USD’den 18 USD’ye düşerse Alice’in pozisyonu otomatik olarak kapatılabilir. Bu da Alice’in varlıklarının likide edileceği ve 2000 USD teminatını tamamen kaybedeceği anlamına gelir.
Eğer sistem herhangi bir sebeple Alice’in pozisyonlarını zamanında kapatamazsa ve piyasa fiyatı düşmeye devam ederse, pozisyon kapatılana kadar kayıpları karşılamak için Sigorta Fonu devreye girer. Bu durum Alice’i çok fazla etkilemez çünkü varlıkları likide edilmiş ve bakiyesi sıfıra düşmüştür fakat bu sayede Bob’un karını alabileceği garantilenmiş olur. Sigorta fonu olmadan Alice’in bakiyesi 2000 USD’den sıfıra düşmekle kalmayıp negatife de dönebilir.
Fakat uygulamada Alice’in uzun pozisyonu muhtemelen bu aşamadan daha önce kapanırdı çünkü sürdürme teminatı gerekli minimumun altına düşerdi. Likidasyon işlem masrafları doğrudan Sigorta Fonuna gider ve geriye kalan fonların tamamı kullanıcılara geri verilir.
Dolayısıyla Sigorta Fonu, likide edilen kullanıcılardan alınan teminatın iflas etmiş hesapların kayıplarını karşılamak üzere kullanılması için tasarlanmış bir mekanizmadır. Normal piyasa koşullarında, kullanıcılar likide edildikçe Sigorta Fonunun devamlı olarak büyümesi beklenir.
Özetle, kullanıcılar pozisyonları başabaş noktasına ya da negatif bir değere ulaşmadan önce likide edildikçe Sigorta Fonu büyüme gösterir. Fakat daha uç durumlarda, sistem bütün pozisyonları kapatamaz ve potansiyel kayıpları karşılamak için Sigorta Fonu kullanılır. Bu durum nadir olarak görülse de, yüksek oynaklık ve düşük piyasa likiditesi dönemlerinde ortaya çıkabilir.
Otomatik kaldıraç kaldırma nedir?
Otomatik kaldıraç kaldırma yalnızca, Sigorta Fonunun çalışmadığı durumlarda (özel durumlar sırasında) karşı partinin likide edilmesi için uygulanan bir yöntemdir. Ne kadar düşük olasılıklı olsa da böylesi bir durum kardaki tacirlerin karlarının bir kısmının, kayıp durumundaki tacirlerin kayıplarının karşılanması için kullanılmasını gerektirebilir. Ne yazık ki, kripto para piyasalarındaki mevcut oynaklık ve müşterilere sunulan yüksek kaldıraç seviyeleri nedeniyle bu olasılıktan tamamen kaçınmak mümkün değildir.
Diğer bir deyişle karşı taraf likidasyonu, Sigorta Fonunun tüm iflas etmiş pozisyonları karşılayamadığı durumlarda atılacak son adımdır. Genellikle, en yüksek kara (ve kaldıraca) sahip hesaplar en yüksek katkıda bulunurlar. Binance kullanıcılara otomatik kaldıraç kaldırma listesinde hangi sırada olduklarını gösteren bir gösterge kullanır.
Binance’in vadeli işlemler piyasasında sistem, otomatik kaldıraç kaldırmadan kaçınmak için mümkün olan her türlü adımı atar ve bu uygulamanın etkilerini en aza indirmeyi hedefleyen birkaç özellik sunar. Eğer bu durum gerçekleşirse, karşı taraf likidasyonu işlem masrafı alınmadan yapılır ve etkilenen kullanıcılara hemen bir uyarı gönderilir. Kullanıcılar istedikleri zaman pozisyonlara tekrar girebilirler.